1.'T is Mars

Als je het Arnhemse landgoed Bronbeek betreedt zie je monumentale gebouwen in lichte kleuren op een groen gazon, omlijst door oude bomen. Direct links van de oprijlaan passeer je een meer dan manshoog beeld met helm en schild. De witte gestalte lijkt toezicht te houden op het geheel. Wie is het?

Op de voet lees je de tekst: 'T is Mars, wiens heldenvuist het oorlogslot beslist'. Dit is dus Mars, de Romeinse oorlogsgod.

Het beeld is 18e eeuws. Zo oud is Bronbeek niet. Waar komt het dan vandaan en hoe komt het hier terecht? Op deze site toon ik je zijn waarschijnlijke oorsprong en volgen we het spoor van Mars naar Bronbeek.

 

3. Geschonken door Vongers

Uit: Gedenkboek KMI Bronbeek, J.C.J. Smits 1881, plaat LXV

Hoe is dit beeld op het landgoed Bronbeek terecht gekomen? Zeker is dat dit beeld behoort tot de geschenken die het Koloiaal Militair Invalidenhuis Bronbeek spoedig na zijn opening op 19 februari 1863 ontving. De schenker was Arnold Christiaan Vongers uit Arnhem. Mars kreeg een plek langs de oprijlaan, en daar heeft het tot heden gestaan.
Wat we verder weten komt van een aantekening achter op een schilderij uit de collectie Bronbeek. Daarin schrijft A. VerHuell in 1886:
" Het beeld van Mars is afkomstig van de Kemenade, het laatst bewoond door Ad V.H. Het pendant Bellona is geplaatst bij het hotel Bellevue."

Wat is of was 'De Kemenade'?

2. Gehouwen in Westfalen

Het beeld is gehouwen uit Bentheimer zandsteen en niet gesigneerd. Direct na de productie moet het crèmewit geschilderd zijn geweest, zo bleek bij de restauratie in 1997.
De sokkel is eveneens van zandsteen en behoort dus waarschijnlijk bij het beeld. Hierin is wit afgewisseld met beige. De stijl van de versiering met C-vormige motieven is kenmerkend voor het midden van de 18e eeuw.

Twee productiecentra voor zandstenen beelden waren er toen: Holland en het Westfalen (Bentheim, Gildehaus, Münster). De stijl van beelden uit Holland was geraffineerder dan in Westfalen, waar de vormgeving wat meer provinciaals aandeed. De stijl van Mars op Bronbeek doet denken aan de tweede groep. Ook de stijlkenmerken van de sokkel verwijzen naar de provincie. De maker heeft de Rococo-ornamentiek op een weinig verfijnde manier toegepast. Het is dus aannemelijk dat het beeld afkomstig is uit een Duits atelier. Kenners vermoeden op grond van het ontbreken van gevoelsmatige uitdrukking in het beeld bovendien, dat het een ambachtelijke kopie is van een origineel. Kopiëren was gebruikelijk in de ateliers rond steengroeves, zoals in Bentheim.
.

Bronnen: Paul van Laere, natuursteenrestaurator. Frits Scholten, hoofdconservator beeldhouwkunst Rijksmuseum.

4. Geveild op De Kemenade





Toren van Huis De Kemnade, voorjaar 2007

De Kemenade is een huis dat nog steeds bestaat. Het ligt prachtig aan de Oude IJssel in de velden buiten Doetinchem en heet tegenwoordig De Kemnade.

In 1749 werd het goed gekocht door Silvius van Heeckeren. Een jaar later verwierf hij voor zijn goed de status van havezathe. De zoon van Silvius verkocht het kasteeltje in 1806 aan Carel Hendrik Graaf VerHuell, burgemeester van Doetinchem. Toen diens weduwe er in 1860 stierf was het gebouw in een vervallen staat en werd het wegens te hoge herstelkosten gesloopt. De 16e eeuwse toren bleef wel behouden. De tuinen werden in weiland omgezet en de tuinsieraden kwamen ter veiling.

5. Gescheiden van Bellona

Hoe Vongers aan het beeld is gekomen is nu duidelijk. Hij moet het op de veiling van De Kemnade in 1860 samen met Bellona hebben gekocht. Enkele jaren later scheidde hij het paar en schonk ze aan twee prestigieuze instellingen: Mars ging in 1863 naar het triomfalistische Koloniaal Militair Invalidenhuis Bronbeek. Bellona, de traditionele metgezellin van de oorlogsgod, zond hij naar het chique voormalige Grand Hotel Bellevue op de Utrechtseweg.

Hieronder een prentkaart van dit hotel. Het beeld links zou Bellona kunnen zijn. Het hotel brandde begin 20e eeuw af. Bellona is spoorloos verdwenen. Eronder twee opnames van een beeld dat op grond van uiterlijke kenmerken zeer wel de verdwenen Bellona zou kunnen zijn.




Hotel 'Bellevue'.
Uit: Arnhem omstreeks 1865, Schaap & Stempher 1989

Vermoedelijk Bellona, op een onbekende plek (beeldbank Rijksdienst Cultureel Erfgoed)

 

6. Geschilderd door VerHuell en Hoppenaar

De Kemnade in 1811. Op het ronde grasperk staan twee beelden op sokkel en twee vazen ter weerszijden. Aquarel door Q.M.R. Verhuell

De bewering van A. VerHuell dat Mars en Bellona afkomstig zijn van De Kemnade wordt ondersteund door een tweetal aquarellen, die ik aantrof bij mijn bezoek aan de Kemnade in 2005. Ik werd gastvrij ontvangen door de heer en mevrouw Belaerts van Blokland, toen de bewoners van het tegenwoordige huis. Zij bouwden midden vijftiger jaren op de oude kelders tegen de 16e eeuwse toren een nieuw huis. Daarbij gebruikten zij materialen uit gesloopte landhuizen en kastelen, waardoor interieur en buitenzijde qua sfeer uitstekend passen bij de authentieke toren. Zij toonden mij de hier afgebeelde aquarellen.



De Kemnade in 1841. Gesierd door een zg. slingertuin met zonnewijzer. Beide beelden staan nog op dezelfde plaats. Aquarel door Hoppenaar

7. Gemaakt in opdracht van Silvius van Heeckeren

Bij nadere beschouwing van de aquarel van Hoppenaar uit 1841 blijkt het linker beeld met zijn sokkel sterke gelijkenis te vertonen met de Mars die we kennen van Bronbeek. We hebben dus vrijwel zeker te maken met een en hetzelfde beeld. Het is niet zeer waarschijnlijk dat het tussen 1811 en 1841 is vervangen. Want ook al is de tuinaanleg gemoderniseerd, het beeld heeft dezelfde plaats in de tuin gehouden.
Hiermee is voldoende aannemelijk geworden dat Mars in elk geval al sinds 1811 op De Kemnade heeft gestaan. In aanmerking genomen dat de stijlkenmerken van de bijbehorende sokkel verwijzen naar het midden van de 18e eeuw lijkt nu de volgende uitspraak gerechtvaardigd:

Conclusie

Het tuinbeeld Mars op het landgoed Bronbeek is gefabriceerd rond 1750 en door Silvius van Heeckeren besteld voor De Kemnade. De aankoop van dit landgoed in 1749 en de erop volgende verheffing tot havezathe in 1750 waren voor hem aanleiding om bij het huis een nieuwe stijltuin met deze sieraden te doen aanleggen. Wegens de hoge transportkosten bestelde Van Heeckeren de sculpturen hiervoor niet in het relatief verre Holland, maar in het veel nabijere Westfalen.

Naar mijn homepage